Wstęp
Znaczenie Białegostoku w świadomości Polaków oraz jego mieszkańców jest nieporównywalnie małe względem jego faktycznej aktywności, wielkości i potencjału historycznego. Architektura nowych obiektów kulturalnych jest jednym z elementów, dzięki którym podnosi się znaczenie poszczególnych ośrodków miejskich na całym świecie. Połączenie tego nurtu z rozwijającą się modą na turystykę industrialną może być szansą na zmianę powszechnego wizerunku miasta.
Czytelny znak w przestrzeni.
Nie tylko wewnętrzny ale również zewnętrzny wyraz nowej siedziby Galerii Arsenał powinien mieć współczesny estetyczny potencjał, który pozwoli mu zaistnieć w świadomości jego odbiorców. O taką zasadę opierano się podczas transformacji wielu obiektów poprzemysłowych, np. Tate Modern w Londynie, gdzie współczesna interwencja jest czytelna zarówno z zewnątrz jak i od wewnątrz.
Salon miejski. Miejsce spotkań.
Zarówno plac jak i wnętrze elektrowni ma pełnić funkcje reprezentacyjne. Założeniem projektu jest stworzenie nowoczesnej jednostki kulturalnej, która w swobodny sposób aktywizuje swoje otoczenie. Aby uzyskać taki efekt wnętrze i zewnętrze budynku powinna cechować otwartość, klarowność, ale również powściągliwość nowo wprowadzanych środków plastycznych. Są to cechy ułatwiające widzom odbiór sztuki.
Zagospodarowanie terenu
Rzeka Biała jest barierą urbanistyczną, którą jednak można wykorzystać, by wykreować intrygujące otoczenie obiektu kultury. Głównym założeniem projektu jest fizyczne i wizualne połączenie obu brzegów. Ideą, która pozwala na wykreowanie atrakcyjnej przestrzeni obustronnego ciągu pieszo – rowerowego jest skojarzenie z zamkiem błyskawicznym, który łączy dwa kawałki materiału. Tę zasadę można zastosować w odniesieniu do obu brzegów
rzeki. Kostkami suwaka są w tym przypadku kładki i mostki pełniące funkcje: komunikacyjną, wypoczynkową oraz rekreacyjną. Dodatkowo wysunięte nad wodę podesty są wykorzystywane jako zewnętrzne „gabloty muzealne”. Ogólnodostępne plenerowe ekspozycje pozwalają na propagowanie idei otwartego muzeum, szybsze budowanie prestiżu nowej siedziby oraz zwiększenie frekwencji wśród odwiedzających. Jest to odpowiedź na postulat zjednywanie sztuce współczesnej jak najszerszych kręgów odbiorców. Aby uzyskać wrażenie ładu przestrzennego w projekcie postuluje się usunięcie parterowej przybudówki mieszczącej węzeł cieplny. Wymaga to przebudowy fragmentu rurociągu parowego. Ważne jest również wyeksponowanie dawnej fasady elektrowni. W tym celu od strony ulicy Świętojańskiej postulujemy otwarte ukształtowanie terenu. Dzięki temu utworzyłby się klin pozwalający na swobodny wgląd w głąb działki i ożywienie zachodniej części bulwaru. W przyszłości druga część elektrowni powinna również być przeznaczona na potrzeby kulturalne. Proponowane funkcje to miejski dom kultury, teatr współczesny oraz mediateka miejska. Ciekawym rozwiązaniem byłby również „inkubator sztuki” ułatwiający rozwój białostockiego designu oraz stymulujący współpracę sektora kreatywnego z przemysłem. Z punktu widzenia Galerii Arsenał korzystne byłoby również powiększenie jej przestrzeni. Taka decyzja powinna być uzależniona od kulturalnego zapotrzebowania miasta oraz tempa rozwoju działalności wystawienniczej tej jednostki. Obiekt (obydwie hale dawnej elektrowni) powinien posiadać ujednoliconą estetykę. Z wielu względów, niekorzystne jest rozpatrywanie tych części jako osobnych elementów. Zgodnie z tym założeniem umieszczone w projekcie elewacje są komponowane całościowo. Postuluje się wprowadzenie takiego zapisu do obowiązującego planu zagospodarowania przestrzennego.
Plac przed Galerią
Teren przed galerią jest najważniejszym elementem zagospodarowania działki. Plac pozwala na organizowanie plenerowych wystaw i koncertów dzięki możliwości ustawienia mobilnej sceny. Na placu ponadto mieszczą się: elementy małej architektury tj. ławki, kosze na śmieci, stojaki na rowery, lampy oraz stanowiska postojowe i plac / przestrzeń manewrowa. Pod poziomem placu mieszczą się trzy pojemniki na odpady stałe. Pojemniki uwzględniają konieczność segregacji śmieci.
Budynek – Idea
Arsenał jest to magazyn broni, natomiast galerie sztuki i muzea można nazwać– „magazynami sztuki”. Przyjmując takie uproszczenie, pudło lub skrzynka są wspólnymi elementami arsenału i magazynu. Dlatego w projekcie użyta została znana taktyka transformacji zabytków „box in box” czyli ”pudło w pudle”. Ideową zaletą tego modelu jest podkreślenie granicy pomiędzy starą i nową strukturą architektoniczną. Szczególnie cennymi strefami wnętrza elektrowni są dwie przestrzenie: rozpoczynająca halę A – ściana szczytowa ze wertykalnymi oknami i suwnicą oraz przestrzeń kończąca halę B – drewniany ganek ze spiralnymi schodami wraz z drugą suwnicą. Wprowadzony do wnętrza box jest od tych elementów zdystansowany. W obu przestrzeniach będzie można zobaczyć część kratownicowej konstrukcji dachu oraz odczuć pierwotną kubaturę wnętrza. Kolejnym wartym zachowania elementem jest połączenie pomiędzy parterem a piwnicą w części B.
Studia projektowe / analizy
Problemy projektowe istniejące w tego typu obiektach można poznać dzięki analizom polskich i zagranicznych realizacji. Pośród rozwiązań krajowych można wymienić m.in. Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie (MOCAK), Centralne Muzeum Włókiennictwa, Muzeum Sztuki Współczesnej (MS2) oraz Art Inkubator w Łodzi, Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Explozeum w fabryce broni w Bydgoszczy, Centrum Designu „Concordia” w Poznaniu, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Drukarstwa w Warszawie, Muzeum Techniki i Komunikacji „Zajezdnia Sztuki” w Szczecinie, Browarium Tyskiego, a także planowane realizacje w Radomiu i Krakowie (Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej i Cricoteka). Prowadzone przez ostatnie lata analizy podparte badaniami krajowej i zagranicznej literatury pozwoliły na wyłonienie podstawowych problemów transformowanych przestrzeni poprzemysłowych dla potrzeb o charakterze muzealnym: – estetyka i kształt przestrzeni ekspozycyjnych – bezpieczeństwo przemieszczania i magazynowania eksponatów – zachowanie tożsamości obiektu poprzemysłowego – systemy instalacji: wentylacji, klimatyzacji, oświetlenia, bezpieczeństwa. Szereg analiz nakreślił skalę ograniczeń i kompromisów podyktowanych zasadą transformacji zabytkowej przestrzeni wykorzystaną w innych obiektach poprzemysłowych, a spośród wielu wytycznych, projekt podporządkowany jest powyższym czterem zagadnieniom w sposób szczególny.
Ochrona zabytku – ochrona dziedzictwa przemysłowego
Zachowane elementy wyposażenia: -kratownice łukowe o trójkątne -suwnice części A i B -pomost techniczny w części A -drewniana galeria kontroli część B -spiralne schody część B -otwór w stropie pomiędzy piwnicą a parterem w części B Założeniem projektu było również, by nad i pod kładką prowadzącą do mediateki oraz sal ekspozycyjnych pierwszego pietra elementy dawnego wyposażenia zostały relokowane. Mogłaby to być min. instalacja artystyczna z elementów historycznych. Pośród wielu zachowanych elementów znajdują się: szafy sterownicze, panele kontrolne, mostek kontrolny, grzejniki, spiralne schody, balustrady, umywalki, rury, antypoślizgowe płyty podłogowe, klapy, wyłazy, zawiesia kabli, bezpieczniki, drewniana kostka, tory. Ważnym aspektem przestrzeni poprzemysłowych jest ich kubatura, stąd w obu halach fragmenty więźby dachowej nie zostały zasłonięte, by skala obiektu pozostała odczuwalna dla użytkowników. W części A jest to przestrzeń holu oraz dwóch korytarzy po prawej i lewej stronie boksu. W części B wszystkie kratownice są widoczne. Minimalistyczna estetyka wprowadzonych elementów oraz zachowanie dystansu pomiędzy murami elektrowni, a dodanym boksem ma ułatwić widzom samodzielne definiowanie granic pomiędzy starą i nową strukturą.
Elewacje. Rezygnacja z rekonstrukcji
Główną zmianą wyglądu elewacji jest przywrócenie dwóm zamurowanym częściowo otworom okiennym ich pierwotnego kształtu (po usunięciu węzła cieplnego). W związku z tym, mury należy osuszyć, wykonać izolacje oraz ocieplić. Ze względu na znaczne zmiany względem pierwotnego stanu elewacji elektrowni oraz ustalenia miejscowego planu zagospodarowania, zdecydowano nie rekonstruować ich dawnego wyglądu. Elementem, który nawiązuje do dawnego charakteru obiektu jest ceglana elewacja w kolorze tradycyjnym dla przemysłowych obiektów Białegostoku. Efekt ceglanej elewacji zostanie uzyskany przy pomocy klinkierowych kształtek (płytek oraz płytek kątowych). Takie rozwiązanie doskonale imituje elewacje w całości wykonane z cegły nie zmieniając jednocześnie gabarytów podziałów na elewacjach (szerokości pilastrów i okien). Dwoma nowymi materiałami, świadczącymi o współczesnej interwencji są stal oraz szkło. Ze względu na estetykę i wymagania techniczne, wprowadzono nową ślusarkę okienną o charakterze odtworzeniowym wykonaną z aluminium. Nowe okna ułatwią utrzymanie prawidłowego mikroklimatu w salach ekspozycyjnych oraz we foyer galerii. Brak odtworzeniowego podejścia do projektowania elewacji będzie równoważona przez dużą ilość zachowanych poindustrialnych elementów wnętrza.
Rozwiązanie funkcjonalne
Głównym zadaniem projektu było uzyskanie współcześnie rozumianej nowoczesnej przestrzeni ekspozycyjnej, zapewniającej organizowanie wystaw, edukację, promocję sztuki współczesnej, zabawę, a także jej magazynowanie i konserwację
Przestrzeń ekspozycyjna
W przestrzeni muzeum można wyróżnić dwa rodzaje sal wystawienniczych. Pierwsza przestrzeń, umieszczona w podwieszonym boksie w części A, cechuje się neutralnością nowo wzniesionego elementu. Drugim rodzajem przestrzeni są sale zlokalizowane w części B (sala wielofunkcyjna B0, sala w piwnicy B-1), hol oraz niewielka galeria w części A. Te przestrzenie łączą „clarité pudełka” z industrialnymi elementami – świadkami dawnej funkcji. Do tej grupy można również zaliczyć salę ekspozycyjno – projekcyjną w części C, która w razie potrzeby może w łatwy sposób zostać zmieniona na salę warsztatową lub salę konferencyjną przeznaczona dla 32 osób. Pozostawiona w części B spiralna klatka schodowa może pełnić funkcję postumentu lub sama stać się obiektem „ready made” (taką estetykę można zobaczyć m.in. w muzeum design RED DOT w Essen Zollverein). Druga spiralna klatka schodowa jako mniej dekoracyjna oraz niespełniająca wymogów ewakuacji zostaje zastąpiona nowymi schodami. W tej części nowo dodawane elementy przyjmują stylistykę nawiązującą do istniejących balustrad i elementów poindustrialnych.
Śluzy przestrzeni ekspozycyjnych
W projekcie założono, iż śluzy powietrzne będą montowane jedynie w przypadku konieczności stworzenia specjalnych warunków mikroklimatu w konkretnej sali ekspozycyjnej. Duża przestrzeń magazynowa (magazyn ścian mobilnych) pozwala na przechowywanie tych elementów, ich szybki i łatwy montaż oraz czasowe użytkowanie. Wejście główne galerii jest wyposażone w kurtynę powietrzną, w celu uniknięcia wyodrębniania tradycyjnego wiatrołapu.
Oświetlenie sal. Insolacja słoneczna
Sale ekspozycyjne w części A są oświetlane wyłącznie światłem sztucznym. Sale w części B i C posiadają zarówno oświetlenie naturalne jak i sztuczne. Oświetlenie sal jest mobilne dzięki zastosowaniu szynoprzewodów oraz ruchomych opraw oświetleniowych. Wszystkie okna elektrowni oraz świetliki w holu są wyposażone w rolety oraz folie z powłoką typu antisol zapewniające filtrowanie promieni UV.
Przestrzeń magazynowa
W wielu transformowanych dla potrzeb ekspozycyjnych obiektów największym wyzwaniem było zapewnienie odpowiedniej przestrzeni magazynowej (Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, MOCAK). Jedynie nowo wzniesiona część budynku może w pełni zagwarantować bezpieczeństwo przechowywania eksponatów (insolacja, wilgotność, dostępność, instalacje). Najtrudniejszym zadaniem jest uzyskanie odpowiedniego mikroklimatu. Warunki hydrologiczne, głównie wysoki i zmienny poziom wód gruntowych oraz ograniczenia wynikające z transformowania istniejącej struktury utrudniają proces izolacji oraz wprowadzania instalacji sanitarnych. Z tego powodu magazyny są zlokalizowane w nowej, podziemnej części galerii.
Transport eksponatów
Projekt zakłada podział eksponatów na dwie kategorie: 1. eksponaty małe i średnie (maksymalnie 100 x 200 x 200 cm) , 2. eksponaty wielkogabarytowe (maksymalnie 300 x 300 x 450 cm) Do transportu pierwszej grupy będzie używany dźwig towarowo – osobowy zlokalizowany w części A, przy klatce ewakuacyjnej. Transport eksponatów wielkogabarytowych (pomiędzy wszystkimi poziomami ekspozycyjnymi -1, 0, 1) będzie mógł się odbywać przy pomocy hydraulicznego podnośnika nożycowego zlokalizowanego w części B. Platforma umożliwia również zaślepienie otworu w stropie hali B, np. w czasie koncertów lub pokazów mody. Zlokalizowanie podnośnika w części A łączyłoby się z mniej korzystnymi rozwiązaniami funkcji publicznych tj. hol oraz kawiarnia. Połączenie roli platformy ekspozycyjnej i transportowej zmniejsza ponadto koszty inwestycji. Jedyną salą ekspozycyjną pozbawioną możliwości wystawiania obiektów wielkogabarytowych jest sala w części C. Jest to spowodowane wymiarami zachowanego drewnianego ganku hali B.
Dostępność dla osób niepełnosprawnych i matek z dziećmi
Cała przestrzeń galerii jest dostępna dla osób niepełnosprawnych. Sala ekspozycyjna / konferencyjna w części C jest dostępna dzięki zastosowaniu chodzika schodowego. W głównym bloku sanitarnym w piwnicy mieści się przewijak dla niemowląt.
Instalacje
Przyłącza elektryczne, trafostacja oraz centrala ciepłownicza są zlokalizowane w piwnicy w części B i C. Centrale klimatyzacyjne zostały umieszczone na drugim piętrze. Na południowo – zachodniej połaci dachu Galerii będą się znajdowały wyrzutnie powietrza. Pozwoli to na zminimalizowanie ich wpływu na wygląd obiektu.
Izolacja Akustyczna
Zaproponowano użycie paneli akustycznych niwelujących odbijające się dźwięki. Izolacja stropów będzie wykonana ze styropianu akustycznego.
Izolacja przeciwwilgociowa
Niezbędne jest wykonanie izolacji pionowej od zewnętrznej strony ścian, od strony wewnętrznej budynku należy wykonać nowe warstwy posadzki oraz iniekcje w poziomie posadzki. Planuje się również wykonanie drenażu opaskowego. Dobudowana pod placem kubatura zaprojektowana jest w sposób szczelny. Żelbetowa wanna gwarantuje pełną ochronę przechowywanych eksponatów.
Kurtyny powietrzne
W celu zminimalizowania strat ciepła wejścia do galerii są wyposażone w kurtyny powietrzne.
Instalacja Przeciwpożarowa
W świetlikach dachowych znajdują się klapy oddymiające. W ten sposób odymiane są zarówno klatka schodowa oraz przestrzeń holu.
Projekt wykonany w ramach konkursu architektoniczno-urbanistycznego na opracowanie koncepcji programowo-przestrzennej przebudowy budynku starej elektrowni na potrzeby Galerii Arsenał oraz zagospodarowania fragmentu bulwaru nad rzeką Białą pomiędzy ulicami: Świętojańską i Elektryczną w Białymstoku.
Zespół autorski:
mgr inż.arch. Elzbieta Głogowska
mgr inż.arch. Igor Kaźmierczak
mgr inż.arch. Marta Rusnak
współpraca:
stud. arch. Bartosz Jaskólski
stud. arch. Karol Mądrecki